محوطه سازی : تمام اصول، مصالح و روش اجرای آن
مدیر کل - 10 شهریور 99
ساخت و ساز یک سازه، حال مسکونی باشد یا غیرمسکونی، شامل مراحل مختلفی است که بسیاری مربوط به فضای داخل و بسیاری نیز مربوط به فضای خارج آن هستند. فضا و محوطه بیرون از ساختمان اگرچه بسیاری توجه چندانی به آن نمی‌کنند اما در برخی از موقعیت‌ها واقعاً اهمیت آن‌ها چیزی کم از محیط داخل ساختمان ندارد و در طراحی آن‌ها باید نهایت تلاش را کرد. محوطه سازی از اصول و استانداردهای خاصی پیروی می‌کند که درک و استفاده صحیح از آن ها نهایتا به یک محوطه کامل و متناسب با نیازهای فرد منجر خواهد شد.
محوطه سازی چیست؟
محوطه سازی در اصل خود یک بخش از معماری و طراحی است که عمدتاً تحت عنوان معماری منظر شناخته می‌شود اما اگر بخواهیم بحث را ساده کنیم محوطه سازی شامل استفاده از عناصر مختلف در یک محیط خاص برای شکل‌دهی به آن بر اساس طرح‌هایی از پیش مشخص شده است. استفاده از این عناصر باید که طبق اصول و قوانین خاصی صورت گیرد تا بتوان به نتیجه‌ای مطلوب رسید. در مورد عناصر مورد استفاده باید اضافه کنیم که این‌ها می‌توانند هر چیزی باشند. از انواع گل و گیاه بگیرید تا یک حوضچه کوچک در دل حیاط یک ویلا، همگی را می‌توان در محوطه سازی به کار برد. بعد از تعریف محوطه سازی بهتر است که با مهم‌ترین اصول و قوانین آن آشنا شویم.
مهم‌ترین اصول محوطه سازی
این اصول و قوانین در نظر گرفته شده برای یک موضوع هستند که آن را هدفمند می‌کنند. محوطه سازی نیز دارای اصولی و قوانین شاخصی است که داشتن درکی درست از آن‌ها مطمئناً فرد را به نتایجی بهتری خواهد رساند. در ادامه به این اصول اشاره شده است.
در حفظ تعادل میان المان‌ها بکوشید
این اصل و قانون در محوطه سازی به شما کمک خواهد کرد که در استفاده از یک المان یا گروهی از المان‌ها زیاده‌روی نکنید. تعادل دیدن یک منظره و محوطه را دلپذیرتر از قبل می‌کند. فرقی نمی‌کند شما تعادل متقارن یا تعادل نامتقارن را در محوطه سازی خود به کار برده‌اید، هر دوی این‌ها می‌توانند رضایت‌بخش باشند. به طور کلی تعادل متقارن در محوطه سازی‌های رسمی مورد استفاده قرار می‌گیرند و در نقطه مقابل نوع نامتقارن بیشتر در محوطه سازی‌های غیررسمی به کار برده می‌شوند.
تمرکز خود را حفظ کنید
داشتن تمرکز از دیگر اصول مهم در محوطه سازی به شمار می‌رود. نقطه تمرکز کانونی در تمامی طرح‌های برجسته محوطه و فضای سبز دیده می‌شوند. این نقطه در واقع همان مکان یا المانی است که کاربر در نگاه اول جذب آن می‌شود. به عبارتی نقطه یا کانون تمرکز در واقع قوی‌ترین المان موجود در محوطه است که از هر زاویه‌ای قابل رؤیت است. در محوطه سازی این نقطه کانونی باید یک المان نزدیک به در ورودی باشد. محوطه ممکن است که چند نقطه کانونی داشته باشد اما باید دقت کرد در استفاده از آن زیاده‌روی نکرد.
زیبایی در نهایت سادگی است!
اصل سادگی در محوطه سازی چندان به تفسیر و توضیح لغوی نیازی ندارد. در محوطه سازی باید سعی کرد که فضا را در حداکثر سادگی نگه داشت و از هر گونه شلوغ‌کاری پرهیز کرد. ناگفته نماند که اصل سادگی در تضاد با پیچیدگی نیست. به عبارتی بسیاری از محوطه سازی‌های ساده در عین حال شامل طرح‌های بسیار پیچیده‌ای هستند. محوطه‌ای که حس لازم از آرامش و اطمینان را به فرد می‌دهند عاری از هر گونه اضافه کاری در رنگ‌آمیزی، اشکال هندسی مختلف، خطوط و منحنی‌ها هستند. سادگی را با خسته کننده بودن و عاری از هر گونه تخیل اشتباه نگیرید.
از آهنگ و خطوط کمک بگیرید
آهنگ یا همان ریتم در واقع نشان دهنده تکرار منظم یک المان در فرآیند محوطه سازی است. در محوطه سازی، فضا امکان ایجاد ریتم و خطوط را به شما می‌دهد و بدین منظور می‌توانید از گیاهان، چراغ‌ها و انواع بوته‌ها استفاده کنید. خطوط نیز در محوطه با استفاده از شکل و حالت بستری که گیاهان روی آن قرار گرفته‌اند و پیاده‌روها شکل می‌گیرند. استفاده مناسب از اصل آهنگ (ریتم) و خط فضا و محوطه را از حالت سکون خارج می‌کند.
در کاربرد المان‌ها نسبت را حفظ کنید
نسبت از اصول مهم در محوطه سازی است و اشاره به روابطی دارد که بر حسب اندازه میان المان‌های یک محوطه برقرار است که شامل روابط عمودی، افقی و فضایی می‌شود. افراد با قد‌های متفاوت درک‌های مختلفی از یک محوطه خواهند داشت.
اتحاد را میان المان‌ها برقرار کنید
اتحاد و انسجام از اصول و قوانین بنیادی در محوطه سازی به شمار می‌رود و در صورتی که پنج اصل دیگر به درستی پیاده‌سازی شده‌اند. دست‌یابی به این اصل به سادگی امکان‌پذیر خواهد بود. اتحاد و انسجام در محوطه و فضای سبز به این معنا است که تمامی بخش‌های آن دست به دست هم داده و یک فضای منسجم را شکل می‌دهند.
محوطه سازی در فضاهای مختلف
علی‌رغم اصولی که در بالا به آن‌ها اشاره شد باید مدنظر داشت که کاربرد این اصول و قوانین تا درجه زیادی به نوع فضا مانند باغ، ویلا و حیاط آپارتمان بستگی دارد. به عبارتی اصولی که در محوطه سازی در باغ و ویلا به کار برده می‌شود با اصول محوطه سازی در فضای حیاط آپارتمان‌ها متفاوت خواهد بود. در محوطه سازی باغ و ویلا مسلماً نقش فضای سبز بسیار بارز خواهد و در حیاط آپارتمان‌ها نقش سخت منظر‌ها چشمگیرتر خواهد بود.
انواع سبک محوطه سازی
تا به اینجا با معنی و مفهوم محوطه سازی و اصول آن آشنا شده‌ایم. محوطه سازی با تأثیرپذیری از جغرافیا و فرهنگ‌ها به صورت سبک‌های مختلفی به اجرا در می‌آید که هر یک از آن‌ها تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. در زیر به رایج‌ترین سبک‌های محوطه سازی پرداخته شده است.
سبک انگلیسی
این سبک از محوطه سازی تمرکز زیادی بر برقراری هارمونی میان معماری خانه و المان‌های به کار رفته در محوطه سازی دارد. در این سبک استفاده زیادی از انواع گیاهان و بوته می‌شود و به همین دلیل هم به مقدار زیادی آب و نگهداری نیاز پیدا خواهد کرد.
سبک فرانسوی
این سبک از محوطه سازی بگرفته از باغ‌های رنسانس ایتالیا هستند که در آن تقارن و هندسه حرف اول را می‌زند. تمامی محوطه به مانند یک تابلوی نقاشی به نظر می‌رسد و به گونه طراحی شده است که به عنوان یک کل دیده شود. هارمونی در این سبک بسیار مهم است و از این رو هر درخت و بوته‌ای دقیقاً در جای مشخصی قرار داده خواهد شد.
سبک رسمی
این سبک از محوطه سازی از مقدار زیادی خطوط مستقیم و شکل‌های کامل هندسی استفاده می‌کند. همان‌طور که در بالا نیز در بخش اصل تعادل عنوان شد در این سبک از محوطه سازی تعادل از نوع متقارن برقرار است. تمامی المان‌ها از جمله گیاهان و گل‌ها به جای چینش تصادفی از یک آرایش کاملاً هدفمند و منظم برخوردار هستند. از طرفی نیز المان‌ها در گروه‌های مختلف فاصله بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند.
سبک غیررسمی
این نوع از سبک محوطه سازی تطابق و همخوانی بسیار خوبی با ویلاها و خانه‌های مسکونی دارد. در این سبک از محوطه سازی برخلاف نوع رسمی به جای استفاده از خطوط مستقیم از بستر‌هایی با لبه‌های منحنی استفاده می‌شود. چینش تصادفی گیاهان و گل‌ها در این سبک زیا دبه چشم می‌خورد. بسیاری از کاربران در خانه‌ها و ویلاهای مسکونی خود تمایل زیادی به استفاده از این سبک از محوطه سازی دارند زیرا به گیاهان اجازه می‌دهد که رشد طبیعی خود را در پیش بگیرند و متعاقبا به نگهداری کمتری نیاز پیدا خواهد کرد.
سبک شرقی یا ژاپنی
سبک شرقی تاثیر پذیرفته از فرهنگ اصیل ژاپنی است و به همین دلیل هم هامونی و نظم در آن حرف اول را می‌زند. این سبک از محوطه سازی را تا حدودی می‌توان حد واسط سبک‌های انگلیسی و فرانسوی در نظر گرفت. به طوری که از یک سو نظم و ترتیب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و از طرف دیگر طبیعت و فضای سبز از نیروهای غالب در این سبک هستند. فواره، حوضچه‌ها، پل، گیاهانی مانند بامبو و انواع مجسمه از المان‌های شاخص در این سبک از محوطه سازی به شمار می‌روند.
سبک مدرن
سبک مدرن در محوطه سازی از جنبه زیباشناختی سازمان یافته‌ای برخوردار است. خطوط مستقیم و الگوهایی از اشکال مختلف هندسی در این سبک بسیار استفاده می‌شوند و حس صیقل یافته‌ای را به فضا می‌بخشند. سطح سخت بسیار در سبک‌های مدرن محوطه سازی استفاده می‌شود. بتن و چوب‌های به رنگ‌های تیره از جمله مصالح رایج مورد استفاده در این سبک هستند.
سبک بیابانی
اجرای سبک بیابانی با در نظر گرفتن مقیاس، رنگ و شکل امر ساده‌ای خواهد بود. سنگ‌ها، درختان، بوته‌ها و گل‌ها باید کامل کننده یکدیگر باشند. این به معنای این نیست که همه المان‌ها باید در یک اندازه باشند بلکه باید اجازه دهید که مقیاس طراحی را به پیش ببرد. استفاده از حلقه از بوته‌های کوتاه پیرامون یک درخت نمونه‌ای از یک موضوع است. رنگ نیز مهم است و چون محیط خشک است باید از رنگ‌های متناسب با این مضمون استفاده کرد. در انتخاب نوع گیاهان نیز باید دقت کرد که انواع مقاوم آن‌ها را انتخاب کرد.
سبک مدیترانه‌ای
این سبک از محوطه سازی متشکل از دیوارهای بلند و در هم آمیخته با درخت‌های زیتون و سرو است. در این سبک عمدتاً از جریان‌های آب به صورت فواره و حوضچه‌های استفاده می‌شود. استفاده از گل‌ها و گیاهان روند که از دیوارها آویزان شده‌اند نیز از ویژگی‌های بارز این سبک به شمار می‌رود. در این سبک عمدتاً از گیاهانی با گل‌های سفید، آبی و صورتی استفاده می‌شود.
مراحل اجرای محوطه سازی
محوطه سازی در هر سبک و به هر روشی و مقیاسی که صورت گیرد، اجرای آن طبق یک سری مراحل مشخص خواهد بود که لازمه دست‌یابی به هدف مورد نظر خواهند بود. چگونگی اجرای مراحل محوطه سازی در زیر آمده است.
مرحله اول، ایده پردازی و آغاز پروژه
این مرحله خود شامل یک سری اقداماتی است که در صورت واگذار کردن فرایند محوطه سازی به کارفرما حتماً آن‌ها پشت سر خواهید گذراند. در اولین گام بعد از یافتن پیمانکار مورد نظر در خصوص ایده خود با آن مشورت می‌کنید. در گام بعدی پیمانکار بر اساس گفتگویی که با شما داشته است به صورت کتبی یا شفاهی پیشنهاد یا همان پروپوزال خود را شما ارائه می‌دهد که خلاصه‌ای جزئیات طرح نیز در آن ارائه خواهد شد. بعد از موافقت در مورد پروپوزال از سوی کارفرما، پیمانکار نسبت به بررسی دقیق‌تر پروژه اقدام می‌کند. در گام بعدی نوبت به بازرسی محل می‌رسد و بعد از حاصل شدن درکی دست، پیمانکار وارد مرحله دوم می‌شود.
مرحله دوم، طراحی کانسپت
پیمانکار بعد از بررسی جوانب مختلف پروژه اقدام به رسم طرحی ساده می‌کند که بر اساس خواسته‌ها کارفرما و فاکتورهایی مانند شرایط زمین و آب و هوا خواهد بود. هدف اصلی از این مرحله دادن درک درست به کارفرما در خصوص جزئیات پروژه است.
مرحله سوم، طراحی اصلی
بعد از اینکه طرح و کانسپت اولیه به کارفرما ارائه شد و در مورد جزئیات آن موافقت حاصل شد، پیمانکار شروع به کشیدن طرح اصلی پروژه با جزئیات دقیق‌تر خواهد کرد. در این مرحله است که طراح ایده‌های خود و کارفرما را توسعه می‌دهد تا از امکان‌پذیر بودن آن‌ها اطمینان حاصل کند. کارفرما می‌تواند نظارت مستقیم بر طراحی اصلی پروژه داشته باشد و در صورتی که هر جایی نیاز به اصلاح داشته باشد آن را با طراح در میان بگذارد.
مرحله چهارم، مستندسازی ساخت و ساز
بعد از نهایی شدن طرح اصلی محوطه مورد نظر، پیمانکار مستندات لازم از جمله پلن‌ها، سکشن‌ها، برنامه زمانی، جزئیات ساخت، کمیت‌ها و سایر جزئیات را آماده می‌کند تا بر اساس آن‌ها نسبت به برآورد هزینه محوطه سازی اقدام کند. کارفرما بعد از بررسی مستندات نسبت به تائید یا تغییر جزئیات اقدام خواهد کرد.
مرحله پنجم، آغاز ساخت محوطه
بعد از موافقت در مورد هزینه‌ها، پیمانکار در موقعیت مکانی مورد نظر مستقر می‌شود. فرایند محوطه سازی به طور کلی شامل چند مرحله زیر می‌شود.
- تخریب هر گونه سازه یا ساختار مزاحم و پاک‌سازی زمین
- ترانشه زنی و حفاری
- نصب تجهیزات از جمله سیستم زهکشی، آبیاری، برق و غیره
- اجرای استخر و سازه‌های آبی در صورت نیاز
- هموارسازی مناسب یا ایجاد پستی و بلندی‌هایی که در طرح مشخص شده است.
- اجرای ساختارهای سخت منظر از جمله خاک‌ریزی، متراکم سازی، پی‌سازی، دیوارها، پیاده‌روها و غیره
- کاشت درختان و گیاهان که در از قبل بر اساس فاکتورهای مختلفی از جمله شرایط آب و هوایی انتخاب شده‌اند.
- نصب و اجرای نورپردازی‌ها، مبلمان‌ها و غیره
- عیب‌یابی مشکلات احتمالی و رفع آن‌ها
- تکمیل فرایند ساخت
بهترین گیاهان برای محوطه
از مهم‌ترین قسمت‌های محوطه سازی که تاثیر زیادی در زیباشناختی آن خواهد داشت نحوه اجرای فضای سبز است. اینکه در این مرحله از چه گل‌ها و گیاهانی استفاده کنیم در کیفیت نهایی کار از جوانب مختلفی تاثیر خواهد گذاشت. با این همه از بهترین گل‌ها و گیاهان برای کاشت در محوطه‌ها و فضای سبز که به کمترین نگهداری نیاز دارند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
زرشک زینتی که به صورت بوته رشد می‌کند و از گیاهان برگ‌ریز به شمار می‌رود و مقاومت خوبی در برابر گرما و خشکی دارد. نیاز به خاک با زهکشی خوب دارد. با این که همه زرشک‌ها در برابر خشکی تحمل بالایی از خود نشان می‌دهند اما آبیاری منظم تابستانه آن‌ها را پرجاذبه می‌کند و می‌توانند تا دمای منفی 15 درجه سانتی‌گراد را تحمل کنند. برای تغذیه مناسب انواع خاک‌های لومی، رسی، گچی با زهکشی خوب ایده آل است ولی معمولاً خاک‌های گچی را بیشتر می‌پسندد.
درخت پر به علت داشتن شاخ و برگ ارغوانی رنگ و گل‌های بسیار زیبا، گیاه زینتی بسیار محبوبی شمرده می‌شود و زیبایی خاصی به محوطه می‌بخشد. از این درخت به عنوان پرچین نیز استفاده می‌شود. ین گیاه، درختچه‌ای با تاج کروی، خزان کننده، به رنگ سبز کلمی است که سرعت رشد متوسطی دارد. درخت پر مناسب برای مناطق معتدله و معتدله سرد است. ارتفاع این گیاه بین 3 تا 5 متر و گستردگی این درخت بین 3 تا 5 متر است. شاخ و برگ این گیاه به صورت پراکنده و به رنگ ارغوانی خیره کننده است که در فصل پاییز به رنگ قرمز آتشین و نارنجی در می‌آید و جلوه بسیار زیبایی به گیاه می‌بخشد.
گل صد تومانی یا پائونیا که به دلیل گل‌های بسیاری زیبایی که در فصل بهار می‌دهند معروف هستند. مقاومت خوبی نسبت به سرما و عمر طولانی دارد. ضخامت خاک مورد نیاز این گل باید چیزی در حدود ۳۰ تا ۵۰ سانتیمتر باشد. خاک باید زهکشی خوبی داشته باشد تا آب در کنار ریشه‌های گوشتی و ضخیم آن ذخیره نشده و باعث پوسیدگی نشود. این گیاه در محل سایه و آفتاب هم به خوبی رشد می‌کند. از طرفی هم رشد سالیانه آن تقریباً زیاد است و از این رو باید به مواد غذایی موجود در خاک توجه شود.
درخت زالزالک که در واقع درختچه‌هایی هستند با ارتفاع حدودی ۴ تا ۸ متر و از خانواده‌ی رزاسه و از جنس ولیک که اکثراً خارهایی کوتاه، برگ‌هایی کوچک دندانه‌دار و میوه‌هایی گرد و با قطری حدود ۱ تا ۲ سانتیمتر به رنگ زرد یا سرخ و بعضاً هم سیاه دارند. خاردار بودن و پرپشتی شاخ و برگ آن‌ها را به گزینه مناسبی برای کشت در فضای سبز با مصارف زینتی تبدیل کرده است.
گل لیریوپ که گیاهی همیشه سبز و ریزوم دار با برگ‌های خیلی باریک و نواری شکل است. گل‌های آن در تابستان ظاهر می‌شوند و گیاه مناسبی برای کاشت در ناحیه بین چمن و درختان با بوته‌زارهای بلند است. نیاز به خاک با زهکشی خوب دارد. اگرچه مقداری خشکی را تحمل می‌کند، اما بهترین رشد را در آبیاری منظم دارد. در جاهایی که تابستان‌ها معتدل است این گیاه را در آفتاب یا سایه کشت کرد؛ اما در نواحی با تابستان گرم باید حداقل در سایه نسبی یا سایه آفتاب کشت شود.
سخن آخر
محوطه سازی در فضاهای مختلفی همچون باغ، ویلا و آپارتمان از اصول و قوانین خاص خود پیروی می‌کند که درک درست و رعایت آن‌ها می‌تواند تاثیر زیادی در کیفیت نهایی محوطه سازی داشته باشد.